آموزش و خانواده

امر به معروف و نهی از منکر در تعامل حقوق و حریم خصوصی شهروندان( با تاکید بر آیات و روایات )

چکیده 
در یک تقسیم بندی کلی حقوق شهروندان را به دو بخش عمده حقوق کلی و اساسی و حقوق اجتماعی تقسیم بندی می کنند. شهروندی مقوله ای است که شامل کلیه حقوق از جمله حقوق فردی اجتماعی خصوصی و عمومی است. از جمله حقوق فردی هر یک از اعضاء جامعه مدنی حریم خصوصی است. حریم خصوصی شامل اموری است که فرد بتواند دسترسی به ان را در کنترل داشته باشد. مصادیق حریم خصوصی افراد شامل چهار حوزه حریم اطلاعاتی ،حریم ارتباطی،حریم مکانی و حریم جسمانی است .حریم اطلاعاتی در بر گیرنده اطلاعات حوزه هایی چون پزشکی ،مالی و... است. حریم ارتباطی به حفظ حریم تمامی وجوه ارتباطی انسان از قبیل پست الکترونیک ،تلفن وارسالات اشاره دارد.حریم مکانی در بر گیرنده محل اسکان و حریم جسمانی نیز در برگیرنده مسايل سلامتی و بهداشتی فرد است. در عصر کنونی و با توجه به فرایند جامعه الکترونیکی و اطلاعاتی و فضای سایبری توجه به حریم خصوصی اهمیتی دو چندان یافته است. عدم اشنایی با فرهنگ حاکم بر شبکه،فقدان روحیه خود نظارتی ،توجه به ارزشهای محوری چون رعایت حقوق دیگران،رقابتهای ناسالم در سطح جوامع و... از جمله دلایلی است که برای افراد خاطی مجوز ورود به حریم خصوصی دیگران را صادر می کند. از دیگر سو عدم آشنایی افراد با چگونگی محافظت ار اطلاعات خود،اعتماد بیش از حد به شبکه،و ناتوانی در طبقه بندی اطلاعات و... عاملی است که را ه را برای راهیابی به حریم خصوصی افراد هموار می سازد. روشهایی چون فرهنگ سازی در سطح کلان جامعه، مهندسی فرهنگی،برنامه ریزی فرهنگی و سیاستگذاری های نوین بر تاکید بر روشها ،مبانی و اصول انسان ساز اسلامی چون امر به معروف و نهی از منکر به عنوان وسیله ای که قبح تجاور به حریم خصوصی دیگران را روشن ساخته و تلاش می نماید با مدد گرفتن از شیوه های تربیتی اسلام به مبارزه با چنین مفاسدی بپردازد در این زمینه راه گشا خواهد بود.مقاله حاضر ضمن پرداختن به مبانی حریم خصوصی به ارایه راهکارهایی در این زمینه با محوریت امر به معرف و نهی از منکر می پردازد.
واژگان کلیدی: حقوق،حریم خصوصی، امربه معروف،نهی از منکر

مقدمه 
حقوق شهروندی با تاکید بر حریم خصوصی 
واژه شهروند مركب از دو كلمه «شهر» به معناي جامعه انساني فرهنگمند و «وند» به معناي عضو وابسته است. در یک جمع بندی شهروند ی سازه ای تلقی می شود که 1-از پذيرش آگاهانه و دليل‌مند، نسبت به عضويت درجمع حكايت مي‌كند كه بر مبناي توجيهات خردپسندي انجام گرفته باشد.2- قابليت پذيرش بر جمع و شمارش در رديف ديگران را نشان می دهد3-از وجود واسطه متقابل ميان فرد و ديگران در يك جامعه حكايت مي‌كند.4-از وجود تعهدات دو جانبه ميان فرد و جامعه خبر مي‌دهد.(شهبا و قلی خانی،1390) این تعهد در دو جنبه مهم قابل طبقه بندی است:الف: حفظ،تقويت،بكارگيري، دفاع و پاسداري از اصول ارزشي و هنجارهاي رسميت يافته جامعه توسط شهروند ب: در پناه گرفتن و امكان رشد و توسعه دادن به شهروند توسط جامعه.اين تعهدات ممکن است مكتوب ، مدون ،بررسي شده و اعلام شده و یا شفاهي و نامكتوب بوده و از نسلی به نسل دیگر انتقال یابد(مدانلو ،1387) هاتر در آثار مهم خود تعريف زير را برای شهروند به كار مي¬گيرد:"يك شهروند فردي است كه درباره مسائل عمومي آگاهي دارد، نگرش¬هايي در مورد فضيلت مدني به او القاء مي¬شود و مجهز به مهارت¬هايي براي مشاركت در عرصه سياسي و اجتماعي است".(حسینی نجاتی،1380) شهروندي به عنوان برآيندي از جامعه مدني و نوعی تعامل دولت ملت است در این مفهوم جامعه مدنی شبكه پيچيده¬اي ازتشكل هاي داوطلبانه¬ است كه به گونه¬اي آزاد شكل مي¬گيرد، مستقل از نهادهاي رسمي دولتي عمل می کند و مستقلاٌ يا با عضويت در كارگزاري¬هاي دولتي عمل جلوه گر می شود. پیدایش و توسعه جامعه مدنی، سازه حقوق شهروندی و رعایت آن را الزامی ساخته است. حقوق شهروندی شامل کلیه حقوق انسانی اعم از فردی،خصوصی و عمومی، حق شرکت افراد در انتخاب و مشخص کردن سرنوشت خود،بهره مند شدن از حقوق سیاسی ،اجتماعی، فردی وفرهنگی است(پیر هادی،1385) در تعریف دیگر حقوق شهروندی حقوق چند جانبه بین تمام افراد جامعه اعم از تبعه و غیر تبعه با همدیگر و نیز دولتی است که در قلمرو حاکمیت آن زندگی می کنند (رهدار پور و همکاران،1390) همچنین آن دسته از حقوق اساسی که رنگ تعلق و وابستگی ملی به خود گرفته است حقوق شهروندی نام دارد(قاسمی گودرزی،1390)یکی از بنیادی ترین حقوق شهروندی حق حریم خصوصی است که با شخصیت انسان رابطه مستقیم و تنگاتنگی دارد.حق تنها بودن و با خود بودن،به وسیله دیگران مورد احترام قرار گرفتن،به دور از چشم و نگاه کنترل کننده دیگران و رها از تجسس آنان زیستن و آزادی و استقلال در تعیین حق سرنوشت خویش از جمله تعاریفی است که برای حریم خصوصی مطرح شده است( گایدو،1998)در تعریف دیگری. حریم خصوصی شامل آن دسته از تصمیم گیریهای فردی است که اثری بر سایر متغیرهای اجتماعی از خود بر جای نگذارد.اما همین گونه از تصمیمات چنان چه باعث تعرض به آزادی، اختیار و حق انتخاب بقیه افراد جامعه شود از تعریف حریم خصوصی بیرون خواهد رفت. برخی دیگر در تعریف آن گفته اند حریم خصوصی اطلاعات شخصی هر فرد است که او مایل نیست دیگری از آن مطلع شود. به عبارت دیگر به امری حریم خصوصی می گویند که فرد بتواند دسترسی به آن را در کنترل خود داشته باشد( صادقی،1389 به نقل از منتظر قایم،1388). نیل(1998) حریم خصوصی را ناظر به حقوقی می داند که با منافع اشخاص نسبت به اموال مرتبط است. حریم خصوصی محدوده ای از زندگی شخصی است که به وسیله قانون و عرف تعیین شده و ارتباط با عموم ندارد به گونه ای که دخالت در آن موجب جریحه دار شدن احساسات شخصی و تحقیر افراد می گردد ( رحمدل،1384). همان گونه که برداشت می شود برای مفهوم حریم خصوصی تعاریف مختلفی ذکر شده است. تعدد و تکثر این تعاریف را می توان ناشی از نگاههای متفاوت به این مفهوم دانست. به علاوه حریم خصوصی مقوله ای است که با فرهنگ،اقتصاد و سیاست جوامع عجین شده و بنابراین امری نسبی بوده و از کشوری به کشور دیگر متفاوت است. معهذا در تعریف حریم خصوصی توجه به دو نکته الزامی است:
اول این که در حریم خصوصی افراد حق دارند شخصاً برای خود تصمیم بگیرند و حریم خصوصی چیزی متعلق به شخصیت انسان است و دیگران در این مورد حقی ندارند. دوم این که در حریم خصوصی اصل بر آن است که کسی حق مداخله ندارد و دخالت دیگران در آن حریم نیازمند مجوز است .بنابراین عمل، رفتار یا گفتاری که اثرات آن از محدوده خود فرد فراتر رفته و شامل سایرین شود ، یقینا از حوزه مسائل شخصی خارج خواهد بود. در این صورت اگر آن اثرات و نتائج بر خلاف موازین شرعی و یا عرف جامعه باشد دراین صورت عکس العمل در مقابل آن دخالت در امور شخصی نخواهد بود. در این حالت گفته می شود صلاح گروهی از حریم خصوصی اهمیت بیشتری دارد.(بهرامی،1388)برای حریم خصوصی سه قلمرو در نظر گرفته شده است: حریم خصوصی مربوط به اموال ،مسکن،تمامیت جسمانی و معنوی،حریم خصوصی مربوط به اطلاعات و حریم خصوصی مربوط به ارتباطات.(سراج،1386 به نقل از منصور نژاد1390)حریم خصوصی اموال و اماکن(Territorial privacy) مربوط به حق اولیه افراد در مصون ماندن از تعرض و تجاوز دیگران به منازل و اماکن محصور به ایشان است.حریم جسمانی(Bodily privacy) حق افراد در مورد مصون ماندن از تعرض جسمانی و روانی و خصوصیات محرمانه بدنی است.حریم خصوصی در کار(Job privacy) اسرار شغلی و تجاری فرد را در بر می گیرد.حریم اطلاعاتی(Information privacy) شامل حق افراد در جلوگیر ی از پردازش و انتشار داده های شخصی به جز در موارد مصرح قانونی است.حریم ارتباطی(Communication privacy) نیز مربوط به امنیت ومخفی ماندن اشکال و صور مراسلاتی و مخابراتی اشخاص است.
حریم خصوصی در کتاب و سنت
حقوق خصوصی و از جمله حریم خصوصی به عنوان یکی از انواع حقوق فردی با سیاست و فرهنگ هر کشوری عجین می باشد. از آنجا که در جوامع مذهبی سیاست و دین با یگدیگر تلازم دارند این مقوله نیز از این قائده مستثنی نیست . به علاوه تعالیم عالیه اسلام همواره بر جمعی بودن زندگی بشری و ارج نهادن بر حقوق فردی و اجتماعی انسانها تاکید ورزیده رعایت آنها را بر سیاستمداران و کارگزاران جامعه وانهاده است. در آیات بسیاری از قران کریم بر مصادیق حریم خصوصی تاکید شده و رعایت آن فرض شمرده شده است. در ادامه بحث به برخی از آیات مرتبط با حریم خصوصی اشاره می گردد:
در آیه 12 سوره حجرات آمده است"ای اهل ایمان از پندارها در حق یکدیگر اجتناب کنید که برخی از ظن ها و پندارها معصیت است هرگز از حال درونی هم تجسس نکنید و یکدیگر را غیبت ننمایید"تاکید بر پرهیز از تجسس در حریم خصوصی دیگران و اموری که افراد تمایل دارند آن را از دیگران پوشیده نگه دارند از جمله موارد مورد تاکید در این آیه است. از آین آیه و آیات مشابه استنباط می شود که معابرورود مسلمانان به حریم خصوصی و شخصی دیگران بسیار محدودتر از آن چیزی است که در گفتمانهای بشری تحت عنوان قانون بدان پرداخته شده است زیرا قران کریم نقض کننده این امور را از دایره مسلمان خارج می داند و برای آنان عقوبت اخروی در نظر می گیرد
در آیات 27 و 28 سوره نور نیز آمده است: "ای اهل ایمان هرگز به هیچ خانه ای مگر خانه خودتان و خانه ای که با صاحبش انس و الفت دارید بدون اجازه و رخصت وارد نشوید و چون داخل شدید سلام کنید"آیه فوق بر حریم مسکن و مکانی اشخاص تاکید کرده ضمن آن که عبارت انس و الفت به اجازه توام با تحییت ، لطف ، آشنایی و صداقت تاکید دارد.
در آیات 30و 31 سوره نور نیز آمده است:"رسول ما مردان مومن را بگو چشم از ناروا بپوشند و زنان را نیز بگو چشم از نگاه ناروا بپوشانند. این آیه نیز معرف حریم خصوصی جسمانی افراد است که با نگاهی تیز بینانه نگاه ناروا را جایز ندانسته و آن را جزء حریم خصوصی افراد بر شمرده است. از این آیه رعایت حریم خصوصی افراد در محیط کار و بین همکاران زن و مرد نیز مستفاد می گردد.
آیه 19 سوره نور نیز بیان می دارد"آنان که دوست دارنددر میان اهل ایمان منکری را اشاعه دهند در دنیا و اخرت عذابی درناک خواهند داشت و خدا می داند و شما نمی دانید"آیه فوق در تکمیل آیاتی آمده است که تجسس در امور دیگران را نهی نموده است همان گونه که قبلا نیز بیان شد افراد اموری دارند که شخصی بوده و مایل نیستند دیگران از آن اطلاع یابند در آیاتی از قران بر عدم تجسس در امور دیگران تاکید شده است. این آیه بیان می دارد نه تنها تجسس در امرو دیگران حرام بوده بلکه نشر اطلاعات خصوصی و اشاعه عیوب افراد نیزمورد نکوهش شدید خداوند است.
علاوه بر آیات قران کریم سنت پیامبر(ص) و ائمه (ع) نشان دیگری از توجه به حریم خصوصی است. چنان چه امام علی (ع )در خطبه 53 به مالک اشتر می فرمایند"رفتار کارگزاران را بررسی کن و جاسوسانی وفا پیشه بر آنان بگمار ....... از رعیت آنان را که عیب جوترند از خود دور کن زیرا مردم عیوبی دارند که رهبر امت در پنهان نگه داشتن آن سزاوارتر است. پس مبادا آن چه بر توپنهان است اشکار گردانی ...... پس چندان که می توانی زشتی ها را بپوشان" در این خطبه بر این نکته تاکید شده است که انجام امور جامعه و اطلاع از درستی و صحت اعمال اگر چه نیاز به جاسوسی دارد اما در عین حال ورود به حریم خصوصی افراد در هر حالت نهی شده و عیب جویی از دیگران مطرود می باشد و این همان است که در حفظ حریم خصوصی بدان پرداخته شد.
در خطبه 140 امام(ع) می فرمایند :جرات بر عیب جویی از مردم خود گناه بزرگتری است ای بنده خدا درگفتن عیب کسی شتاب مکن شاید خدایش او را بخشیده باشد. این خطبه نیز بر رعایت حریم خصوصی جسمانی و روانی افراد تاکید دارد. 
رابطه حریم خصوصی و امر به معروف و نهی از منکر
همان گونه که مطرح شد با به وجود آمدن جامعه مدنی مساله حقوق فردی و خصوصی افراد از جایگاه ویژه ای برخوردار گردید. به علاوه جامعه مدنی و زندگی شهری مساله دیگری را تجربه نمود که تا قبل از آن از از چنان اهمیتی برخوردار نبود. توسعه شهری لزوم برخورداری از امکانات و حقوق فردی را رونق بخشید و به تبع آن انواع ناهنجاریها نیز رشد و گسترش یافت. زندگی جمعی نیازمند التزام به رفتارهایی است که از نظر جمع،عرف و شرع مورد پذیرش بوده و جامعه مدنی را به مخاطره نیفکند. این در حالی است که با گسترش روز افزون جوامع رفتارهایی نیز دیده می شود که با عرف یا شرع همخوانی ندارد. این جاست که هر نظام سیاسی راه کاری را برگزیده و مطابق با آن جامعه را از انحراف دور می دارد.در مبانی فقهی اسلامی راه کار اطلاح جامعه و جلوگیری از انحراف امر به معروف و نهی از منکر بیان شده است این در حالی است که از نظر مبانی اسلامی رعایت حریم خصوصی افراد لازم بوده و تجسس در آن به هر شکلی قابل دفاع نمی باشد. در این صورت سوالی که مطرح می شود آن است که جمع حفظ حریم خصوصی و ادای این دو فریضه چگونه قابل تبیین خواهد بود؟قبل از بیان این رابطه باید به طور خلاصه مفاهیم این دو فریضه را مورد بررسی قرار داد.
کلمه حسبه کلمه ای است که در گذشته به مفهوم امر به معروف به کار رفته است. حسبه در لغت به معنای شمردن و دفن کردن و اجر و ثواب آمده است.(فواد افرام البستانی،1378) درگذشته اصل امر به معروف به عنوان امور «حسبه» از سوي حكومت ها اجرا مي شده و تشكيلات «حسبه» متولي آن در بوده است معروف در لغت از ماده عرف است و عرف نیز به مفهوم نیکویی، شناختگی بخشش عادت خوب و آن چه میان مردم معمول و متداول است می باشد. ( معین،1361) در تعریف دیگر ی معروف به هر کاری اطلاق می شود که از نظر عقل و شرع پسندیده باشد به عبارت دیگر هر مساله ای که از نظر عقل و شریعت مطلوب باشد و خوب بودنش از راه عقل یا شرع شناخته شود معروف نام دارد.(ر اغب،1370) در مقابل کلمه منکر از ماده نکر است. منکر به مفهوم مطلبی است که شناخته شده نیست و به هر کار زشت و پلیدی اطلاق منکر می شود. به بیان دیگر هر عملی اعم از اعمال عبادی،اخلاقی،سیاسی،روحی ،روانی فرهنگی،اعتقادی،اقتصادی،اداری و ... که عقل و شرع آن را نپسندد مشمول منکر می گردد(بهشتی،1380)طباطبایی 1383 نیز منکر را هر آن چیزی می داند که مردم جامعه آن را نپسندند و در جامعه متروک باشد.مصادیق معروفات و منکرات شامل معروفات و منکرات اعتقادی، عبادی، اخلاقی ، اجتماعی،فرهنگی ، اقتصادی،سیاسی،نظامی،بهداشتی درمانی اداری وخانوادگی است(سعیدی مهر 1376،اکبری 1376،) در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران در اصل هشتم به اين فريضه مهم پرداخته شده و به این فریضه صبغه قانوني داده شده است.در این اين اصل آورده شده است: در جمهوري اسلامي ايران دعوت به خير، امربه معروف و نهي از منكر وظيفه اي همگاني و متقابل مطرح شده و به عنوان وظیفه ای تلقی گردیده که دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت دارا هستند. شرايط و حدود و كيفيت این امر را قانون معين مي كند بر پايه اين اصل، وظيفه امر به معروف و نهي از منكر در ٣ بخش ترسيم شده است: ١ - مردم نسبت به يكديگر ٢ - دولت نسبت به مردم ٣ - مردم نسبت به دولت. اما شايد آن چه در عمل بيشتر تحقق يافته، نهي از منكر دولت نسبت به مردم است. البته نهي از منكر مردم نسبت به دولت هم كم و بيش در قالب نقدهاي رسانه اي و مانند آن صورت گرفته است. اما ترسيم و طراحي هندسه دقيق قالب هاي اجرايي اين سه بخش، نيازمند مطالعاتي است كه به نظر مي رسد تاكنون انجام نشده است. (صادقی،1389)
امر به معروف و نهی ازمنکر در قران و سنت
در قران کریم و سنت پیامبر اکرم و ائمه معصومین( ع) در باره این دو فریضه مصادیقی مطرح شده که به ذکر تعدادی از آنها می پردازیم:

سوره/آیه مصداق امر به معروف و نهی از منکر
بقره /21 پرسشتش خدا- اطاعت و پارسایی
بقره/27 صله رحم- برقراری رابطه با خویشان و دوستان
بقره/40 وفای به عهد
بقره/42 عدم مشتبه کردن حق و باطل
بقره/154 صبر و تحمل در امور
بقره/169 خوردن مال حلال
بقره/188 عدم رشوه خواری
بقره/190 جهاد
بقره/208 تسلیم در برابر خدا
بقره/280 مهلت دادن به مقروض
بقره/182 و281 انجام تعهدات
بقره/283 امانتداری
حجرات/11 عدم استعزاء دیگران


در روايات هم تعبيرها و توصيفات كم نظيري از امر به معروف و نهي از منكر شده است .امام علي(ع) مي فرمايند: تمام كارهاي خوب و جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهي از منكر مانند آب دهاني در ميان دريا است (نهج البلاغه حكمت ٣٨) و در جايي ديگر فرموده اند:كسي كه امر به معروف كند، به مومنان نيرو بخشيده است و كسي كه نهي از منكر كند، بيني كافران را به خاك ماليده است. در روايتي ديگر امام تارك نهي از منكر را چون مرده اي بين زندگان توصيف كرده است كه هيچ خير و بركتي به ديگران نمي رساند.. امام باقر(ع) هم در روايتي از امر به معروف به عنوان «واجب بزرگ» ياد كرده و آن را راه انبيا و روش صالحان شمرده اند. امام در اين روايت، دليل عظمت امربه معروف را بازگو مي كنند و مي فرمايند: به وسيله اين اصل ساير دستورها و واجبات زنده، راه ها امن، كسب ها حلال و مظالم به صاحبان اصلي بازگردانده مي شود. زمين آباد و از دشمنان انتقام گرفته مي شود و كارها رو به راه مي شود.(نهج البلاغه،ترجمه شهیدی)
اکنون به سوالی که قبلا مطرح گردید باز می گردیم. سوالی که مطرح شد آن بود که قران و سنت هر دو هم بر امر به معروف و نهی از منکر به عنوان فریضه تاکید دارند و هم حریم خصوصی افراد را محترم شمرده و تعرض به آن را جایز نمی دانند این در حالی است که ظاهرا برخی از مصادیق امر به معروف و نهی از منکر حریم خصوصی را تحت الشعاع خود قرار می دهد. این پارادوکس چگونه قابل حل خواهد بود؟ در پاسخ باید گفت رابطه بین امر به معروف و نهی از منکر و حریم خصوصی رابطه ای چند گانه است امر به معروف یا نهی ازمنکر دخالت در حریم خصوصی افراد نبوده رواج این نگاه نادرست به معنای از بین بردن و یا قرار دادن مانع در ایجاد فضای امن عمومی است. ذکر این نکته ضروری است که تعالیم عالیه اسلام دخالت در حریم خصوصی افراد را منکر دانسته و افراد و گروهها را از هر گونه عملی که منجر به خدشه دار شدن حریم خصوصی اعضای جامعه شود به شدت نهی کرده است تا بدان جا که آبروی و شخصیت انسان ها را مانند خون آنان محترم شمرده است..عدم تجسس در امور شخصی افراد ( سوره حجرات) و یا عدم ورود به منازل شخصی افراد بدون کسب اجازه( سوره نور) از مظاهر حریم خصوصی دانسته شده و شکستن آن به شدت نفی گردیده است.(صادقی،1389) از طرف دیگر دیدگاه دولت اسلامی در مساله حریم خصوصی مانند دیدگاههای چهار نظام سیاسی متاثر از اندیشه های توتالیتری ،اوتالیتری ،لیبرالی و آنارشیستی نیست. نظامهای توتالیتری ورود به حریم خصوصی افراد را به دلایل مختلف مجاز می دانند. نظام انارشی نفی دخالت دولت را پذیراست. دو نظام اوتالیتری و لیبرالی نیز قایل به عدم ورود به حریم خصوصی افراد هستند. شبیه ساختن نظام اسلامی به نظامهای لبیرال و اوتالیتری بی معناست زیرا مبانی اعتقادی اخلاقی و حقوقی اسلام بسیار متفاوت از این دو نظام بوده به علاوه اسلام نه تنها عدم ورود به حریم شهروندان را به عنوان یک اصل مسلم می پذیرد و آن را از لحاظ حقوقی جایز نمی داند به علاوه از جهت معنوی و اعتقادی نیز چنین عملی را شایسته نمی داند( منصور نژاد.....)با بررسی آیات قران ، سنت و احادیث رسیده از امامان و پیامبران الزام امر به معروف و نهی از منکر به عنوان راه کاری برای حفظ مصلحت و منافع جمعی و جلوگیری از انحراف جامعه از انواع مخاطرات مورد تاکید قرار گرفته است. بنابراین ورود به حریم خصوصی افراد در هر قالب و با هردلیلی منتفی می باشد مگر آن که اعمال فردی مصلحت عمومی جامعه را با چالش مواجه ساخته و در دین و سنت انحراف پدید آورد. البته در این اصل کلی نیز یک نکته بسیار حائز اهمیت است و آن این که انجام این فریضه مستلزم رعایت نکاتی است که تاثیر پذیری این فریضه را تضمین نموده و از ایجاد هر نوع انحراف و کجروی در آن جلو گیری می نماید. برخی از این نکات عبارتند از:
الف- آماده سازی
انجام هر فعالیت تربیتی مستلزم ایجاد آمادگی درموضوع تربیت است. انجام امر به معروف و نهپی از منکر نیز به عنوان یک عمل تربیتی از این قائده مستثنی نیست. برای تاثیر پذیری این اصل لازم است ابتدا زمینه سازیهای لازم صورت گرفته وسپس اقدام لازم صورت گیرد. 
ب- تلقین
یکی از روشهای تربیتی موثر در راستای آموزش رفتارهای صحیح و پرهیز از رفتارهای نادرست روش تلقین می باشد. با استفاده از این روش شخص خاطی به خود می قبولاند که توانایی ترک منکر و انجام معروف را دارا بوده و به عنوان موجودی مختار و دارای اراده توانایی غلبه بر رفتار و کردار خود را داراست.
ج- استفاده از مظاهر زیبا شناختی
نقش هنر در دعوت افراد به فساد وانحراف ، و معروف و نیکی بر كسی پوشیده نیست . ، فصاحت ،بلاغت بهره گیری از اهرمهای زیبا شناسی، نزاکت و ادب در برخورد،رعایت پاکیزگی و نظافت و... از جمله روشهای جذب مخاطب می باشد.
د- منصف بودن
در برخورد با مظاهر انحراف و ناراستی بر خورد منصفانه از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بیان نکات مثبت دیگران قبل از پرداختن به نکات ضعف آنان و در نظر گرفتن شخصیت افراد به عنوان یک کل سازمان یافته نه موجودی تک بعدی ومنحصرا خوب یا بد از نکات کلیدی در اثر گذاری فرایند تربیت است. 
ه- امید بخشی
تلقین وجود راه بازگشت برای افراد خاطی و یاد آوری یاس و ناامیدی به عنوان گناهی بزرگ زمینه بازگشت به سمت نیکها و پرهیز از زشتی ها را هموار کرده و عمل تربیتی را با موفقیت روبرو می سازد. در اغلب موارد افراد به علت ترک نیکیها و انجام رفتارای انحرافی راه بازگشت را به روی خود بسته می بینند و امید خودر ا از دست می دهند. 
و- چشم پوشی
غفلت آگاهانه و چشم پوشی از برخی از مظاهر رفتار های نادرست دیگران ویسله ای است که افراد را متوجه اشتباهات خود کرده و به عنوان یک شیوه تربیتی موثر واقع می شود.
ز- توجه به ظرفیت وجودی افراد
افراد گوناگون از ظرفیتها،استعدادها و پتانسیلهای گوناگون و متفاوتی برخوردارند . در برخورد با افراد مختلف در نظر گرفتن ظرف وجودی آنان و اقدام متناسب با آن اهمیتی ویژه دارد. 
ح- کنایه گویی
در جریان تعلیم و تربیت افراد گاهی مخاطب قرار دادن دیگران به جای فرد خاطی راه کار موثرتری است. برای نمونه خداوند در آیاه ای از قران پیامبر را خطاب قرار داده می فرماید: اگر پدر و مادرت نزد تو به پیری رسند تو با آنان درشتی نکن. این در حالی است که پیامبر در کودکی پدر و مادر خودر ار از دست داده بود. طرف خطاب در این آیه مردمان عصر پیامبر می باشند.
ط- عاطفه محوری
بر خورد از روی عطوفت و مهربانی دلها را نرم نموده و اثر کرارکردهای تربیتی را دو چندان می نماید. در بسیاری از ایات قران خداوند از این شیوه تربیتی استفاده نموده قبل از آن که انسان را به واسطه کارهای ناصواب مورد نکوهش قرار دهد نعمتهای خود را برای وی بر شمرده و عشق و محبت خویش را به وی ابراز داشته است.
ی- عمل مخفیانه
تذکر و موعظه مخفیانه شخصیت انسانی افراد را حفظ نموده و قداست اجتماعی آنان را از تعرض مصون می دارد.
ک - نمایاندن الگوها
شناساندن شخصیتهای برتر ،الگوهای موفق اجتماعی وچهره های موفق و ماندگار از جمله روشهای دیگر سوق دادن افراد به سمت نیکیها و پرهیز از کژیهاست.
ل-تدریجی بودن
عمل تربتی رایندی مداوم و تدریجی است. همچنان که تکامل انسان از مراحل متعددی تشکیل یافته و رسیدن به هر مرحله مستلزم طی مراحل قبلی و به صورت تدریجی است ملکه نمودن صفات برتر انسانی و پرهیز از ناراستی نیز به صورت تدریجی صورت گرفته و ناگهانی رخ نمی دهد.
م- تکرار و تمرین
مانند هر عمل تربتی دیگر گرایش به سمت نیکی و پرهیز از منکر و زشتی نیازمند تکرار و تمرین و ممارست جدی است. چنان چه بدن انسان مکررا به غذا نیازمند است و این نیاز دفعی و آنی نیست روح انسان نیز به طور مداوم به تغذیه از طریق رفتار های مناسب و پرهیز از امور ناروا نیازمند است.
ن- مماشات ومدارا 
در جریان تربیت مدارا با موضوع تربیت یا نفس ناطقه از عوامل اصلی اثر گذاری عمل تربیتی محسوب می شود.
گ- حكمت ، موعظه ،جدال نیكو
قرآن كریم به پیامبر اکرم در آیه 125 سوره نحل می فرماید: « از طریق حكمت و منطق یا موعظه ونصیحت ویا جدال نیكو مردم را به راه خدا دعوت كن!
منظور از موعظه حسنه ، موعظه ای است كه بر اساس محبت و با بیان نیكو باشد و در زمان و مكان مناسب با شیو ه های صحیح انجام شود. ومراد از مجادله نیكو استدلال با پیش فرض های طرف مقابل است که به دور از تهمت و اهانت و همراه با حسن خلق انجام می گیرد.
س- پرهز از تجسس و سوء ظن
عمل تربیتی باید بی طرفانه و به دور از هر گونه سوء ظن ، شک و تجسس در حریم شخصی دیگران صورت پذیرد.
ش- احترام به ارزشهای دیگران
قرآن كریم به تورات وانجیل وانبیای گذشته احترام گذاشته و مراكز عبادت سایر ادیان را محترم شمرده حتی برای حفظ آن دفاع را لازم می داند. ارزشهای محوری بر هریک از افراد بشر محترم بوده و تقدیس آن از اهمیت ویژه بر خوردار است.(اقتباس از صادقی،1389)
شکل زیر رابطه امر به معروف ،نهی از منکر و حریم خصوصی را نشان می دهد: 

امر به معروف وظیفه ای عمومی یا انحصاری
هر چند در مبانی فقهی امر به معروف و نهي از منكر، به عنوان تكليفي همگاني مطرح شده كه در صورت انجام آن از سوي برخي افراد، از ديگران ساقط مي شود و قانون اساسي نيز آن را وظيفه اي همگاني تلقي كرده است، اما با توجه به شرايطي كه در وجوب امر به معروف و نهي از منكر بيان شده، مي توان سهم عمده اين تكليف را متوجه فرهيختگان دانست. چنان كه در تاريخ تشيع اين متكلمان و فقهاي اسلامي بوده اند كه به عنوان مرزبان باورها و اعتقادات مردم، با افكار بدعت آميز و انحرافي مبارزه و آنان را به معروف دعوت مي كردند. و زماني هم كه مي توانستند، با اعمال قدرت، با منكرات مبارزه و حدود الهي را اجرا مي كردند. علاوه بر اين، از راه زهد و تقوا و زندگي مومنانه خود سبب هدايت و ارشاد مردم به خير و خوبي ها مي شدند. زيرا ايشان بودند كه شناخت دقيقي از معروف و منكرها داشتند و نحوه اجراي آن را به خوبي مي دانستند. البته اين سخن به معناي آن نيست كه عامه مردم مسئوليتي ندارند زيرا بسياري از واجبات و محرمات شرعي ضروري و براي همگان واضح است و معروف و منكر عقلي نيز نزد صاحبان عقل آشكار است.در حقيقت اين اصل تمام جامعه را به منزله قوه مجريه قرار داده كه حق دارند بر اعمال ديگران نظارت كنند بدون آن كه به وادي تجسس و يا حريم خصوصي آنان وارد شوند.(طباطبایی،1383)

نتیجه گیری:
امر به معروف و نهی از منکر از فروع دین مبین اسلام است و با دارا بودن شرایطی برای انسانها واجب می شود. هر انجام این مهم فریضه به طور گسترده و با توجه به شرائط خاص فرهنگی کشور ، مستلزم کار تشکیلاتی و ساز و کارهای قانونی است اما پر واضح است که بحث امر به معروف و نهی از منکر ، فراتر از قانون بوده و اساسا از مقوله فرهنگ و امور فرهنگی می باشد.لذا برنامه ریزی فرهنگی،مهندسی فرهنگی ومدیرت فرهنگی در راستای توسعه این دو فریضه یک الزام زیر بنایی است. عواملی مانند نگاهی صرفا تشکیلاتی و قانون مدار به مساله ، نبود برنامه ای مشخص در عملی کردن قوانین تصویب شده در این زمینه ، نگاه سلیقه ای و دور از کارشناسی ، فقدان حمایت های عملی و جدی از مجریان این فریضه نا آگاهی اقشار جامعه از شیوه ها و روشهای صحیح اجرای این دو فریضه،بی کفایتی برخی از مجریان و دست اندرکاران ،ناکارآمدی نظام آموزشی به عنوان سازمان متولی فرهنگ ،ناکارآمدی رسانه های گوناگون به عنوان وسایل ارتباط جمعی با قشر عظیم مخاطب و..... انجام این وظیفه را با جالشهای عدیده ای ومواجه ساخته و در این راستا حقوق و حریم خصوصی شهروندان را با تهدید جدی مواجه نموده است. بهره گیری از تعالیم انسان ساز اسلام و سنت و سیره پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) در این زمینه راه گشا خواهد بود.

منابع:
قران مجید
نهج البلاغه
اسلامی،س.1375 امر به معروف و نهی از منکر،انتشارات خرم،چاپ دوم
آقا بخشی،ع.1383،فرهنگ علوم سیاسی، تهران،نشر چاپار
آقایی،ب. 1378فرهنگ حقوقی بهمن،انتشارات گنجینه دانش 
اکبری،م(1376) تحلیلی نو عملی از امر به معروف و نهی از منکر در عصر حاضر پیام عترت قم چاپ ششم
بهرامی،غ.1388.حریم خصوصی،انتشارات انتظار،چاپ اول
بهشتی،س.1380.بایدها و نبایدها،انتشارات بقعه،تهران،چاپ هقتم
حسینی نجاتی، س م(1380).جامعه مدرن، شهروندی و مشارکت .فصلنامه پژوهشی تحلیلی و آموزشی مدیریت شهری
پیرهادی،ع.1385.حقوق شهروندی،انتشارات سروش ملل،تهران،چاپ اول
راغب اصفهانی ،(1370) المفردات فی غریب القران انتشارات مکتب مرتضویه، چاپ تهران
رحمدل،م،1384.حق انسان بر حریم خصوصی.مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی،شماره 70
رضایی پور،ا.1385. حقوق شهروندی،انتشاات آریان.تهران،چاپ اول
رهدار پور،ح.چنگایی،ف و رضایی منفرد ،ی(1390).نقش دادستان در حفظ و احیای حقوق شهروندی از طریث پیشگیری از جرم. مجموعه مقالات حقوق شهروندی، حوزه معاونت پژوهش و فن آوری دانشگاه آزاد اسلامی واحد الیگودرز
ساکت،م ح.1365.نهاد دادرسی در اسلام،مشهد انتشارات آستان قدس رضوی
سعیدی مهر ،م(1387) معارف اسلامی دفتر نشر معارف چاپ قم نوبت نود و هشتم
شهبا،م ج و قلی خانی، ج(1390).مروری بر علایق نظری مرتبط با شهروندی.مجموعه مقالات حقوق شهروندی، حوزه معاونت پژوهش و فن آوری دانشگاه آزاد اسلامی واحد الیگودرز
صادقی،ف.1389.امر به معروف و نهی از منکر و حقوق شهروندی و حریم خصوصی شهروندان.پایان نامه کارشناسی ارشد رشته فقه و مبانی و حقوق اسلامی.دانشگاه ازاد اسلامی واحد نجف آباد
طباطبایی،س.1383 تفسیر مجمع البیان ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی،دفتر انتشارات اسلامی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی 
البستانی،ف (1378)منجد الطلاب محمد بندر ریگی انتشارات حر قم نوبت اول
قاسمی گودرزی،م (1390) چرا حقوق شهروندی؟ مجموعه مقالات حقوق شهروندی، حوزه معاونت پژوهش و فن آوری دانشگاه آزاد اسلامی واحد الیگودرز
مدانلو،ی.(1387)تعیین مولفه ها ی آموزش شهروندی در دوره راهنمایی تحصیلی جهت ارایه یک چارچوب نظری مناسب.فصلنامه رهبری و مدیریت آموزشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار.سال دوم شماره اول
معین،م (1361)فرهنگ لغت ،انتشارات امیر کبیر چاپ تهران نوبت دوازهم 
منصور نژاد،م.(1390) نظام اسلامی و حریم خصوصی شهروندان . مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
امر به معروف و نهی از منکر در تعامل حقوق و حریم خصوصی شهروندان( با تاکید بر آیات و روایات )

 امر به معروف و نهی از منکر در تعامل

حقوق و حریم خصوصی شهروندان( با تاکید بر  آیات و روایات )

حسین جوادی

دانشجوی حقوق کیفری و جرم شناسی دانشگاه تربیت مدرس 

چکیده

در یک تقسیم بندی کلی حقوقشهروندان را به دو بخش عمده حقوق کلی و اساسی و حقوق اجتماعی تقسیم بندی می کنند. شهروندی مقوله ای است که شامل کلیه حقوق از جمله حقوق فردی اجتماعی خصوصی و عمومی است. از جمله حقوق فردی  هر یک از اعضاء جامعه مدنی حریم خصوصی است. حریم خصوصی شامل اموری است   که فرد بتواند دسترسی به ان را در کنترل داشته باشد. مصادیق حریم خصوصی افراد شامل چهار حوزه  حریم اطلاعاتی ،حریم ارتباطی،حریم مکانی و حریم جسمانی است .حریم اطلاعاتی در بر گیرنده اطلاعات حوزه هایی چون پزشکی  ،مالی و... است. حریم ارتباطی به حفظ حریم تمامی وجوه ارتباطی انسان از قبیل پست الکترونیک ،تلفن  وارسالات اشاره دارد.حریم مکانی در بر گیرنده محل اسکان و حریم جسمانی نیز در برگیرنده مسايل سلامتی و بهداشتی فرد است. در عصر کنونی و با توجه به فرایند جامعه الکترونیکی و اطلاعاتی و فضای سایبری  توجه به حریم خصوصی اهمیتی دو چندان یافته است. عدم اشنایی با فرهنگ حاکم بر شبکه،فقدان روحیه خود نظارتی ،توجه به ارزشهای محوری چون رعایت حقوق دیگران،رقابتهای ناسالم در سطح جوامع و... از جمله دلایلی است که برای افراد خاطی مجوز ورود به حریم خصوصی دیگران را صادر می کند. از دیگر سو عدم آشنایی افراد با چگونگی محافظت ار اطلاعات خود،اعتماد بیش از حد به شبکه،و ناتوانی در طبقه بندی اطلاعات و... عاملی است که را ه را برای راهیابی به حریم خصوصی افراد هموار می سازد. روشهایی چون فرهنگ  سازی  در سطح کلان جامعه، مهندسی فرهنگی،برنامه ریزی فرهنگی و سیاستگذاری های نوین بر تاکید بر روشها ،مبانی و اصول انسان ساز اسلامی چون امر به معروف و نهی از منکر به عنوان وسیله ای که قبح تجاور به حریم خصوصی  دیگران را روشن ساخته و تلاش می نماید با مدد گرفتن از شیوه های تربیتی اسلام  به مبارزه با چنین  مفاسدی بپردازد در این زمینه راه گشا خواهد بود.مقاله حاضر ضمن پرداختن به مبانی حریم خصوصی  به ارایه راهکارهایی در این زمینه با محوریت امر به معرف و نهی از منکر می پردازد.

واژگان کلیدی: حقوق،حریم خصوصی، امربه معروف،نهی از منکر

مقدمه

حقوق شهروندی با تاکید بر حریم خصوصی

واژه شهروند مركب از دو كلمه «شهر» به معناي جامعه انساني فرهنگمند و «وند» به معناي عضو وابسته است. در یک جمع بندی  شهروند ی سازه ای تلقی می شود که  1-از پذيرش آگاهانه و دليل‌مند، نسبت به عضويت درجمع حكايت مي‌كند كه بر مبناي توجيهات خردپسندي انجام گرفته باشد.2- قابليت پذيرش بر جمع و شمارش در رديف ديگران را  نشان می دهد3-از وجود واسطه متقابل ميان فرد و ديگران در يك جامعه حكايت مي‌كند.4-از وجود تعهدات دو جانبه ميان فرد و جامعه خبر مي‌دهد.(شهبا و قلی خانی،1390) این تعهد در دو جنبه مهم قابل طبقه بندی است:الف: حفظ،تقويت،بكارگيري، دفاع و پاسداري از اصول ارزشي و هنجارهاي رسميت يافته جامعه توسط شهروند ب: در پناه گرفتن و امكان رشد و توسعه دادن به شهروند توسط جامعه.اين تعهدات  ممکن است مكتوب ، مدون ،بررسي شده و اعلام شده و یا  شفاهي و نامكتوب بوده و  از نسلی به نسل دیگر انتقال یابد(مدانلو ،1387) هاتر[1] در آثار مهم خود تعريف زير را  برای شهروند به كار مي­گيرد:"يك شهروند فردي است كه درباره مسائل عمومي آگاهي دارد، نگرش­هايي در مورد فضيلت مدني به او القاء مي­شود و مجهز به مهارت­هايي براي مشاركت در عرصه سياسي و اجتماعي است".(حسینی نجاتی،1380)  شهروندي به عنوان برآيندي از جامعه مدني  و نوعی تعامل دولت ملت است در این  مفهوم جامعه مدنی شبكه پيچيده­اي ازتشكل هاي داوطلبانه­ است كه به گونه­اي آزاد شكل مي­گيرد، مستقل از نهادهاي رسمي دولتي عمل می کند و مستقلاٌ يا با عضويت در كارگزاري­هاي دولتي عمل جلوه گر می شود.  پیدایش و توسعه جامعه مدنی، سازه حقوق شهروندی و رعایت آن را الزامی ساخته است. حقوق شهروندی شامل کلیه حقوق انسانی اعم از فردی،خصوصی و عمومی، حق شرکت افراد در انتخاب و مشخص کردن سرنوشت خود،بهره مند شدن از حقوق سیاسی ،اجتماعی، فردی  وفرهنگی  است(پیر هادی،1385) یکی از بنیادی ترین حقوق شهروندی حق حریم خصوصی[2] است که با شخصیت انسان رابطه  مستقیم و تنگاتنگی دارد.حق تنها بودن و با خود بودن،به وسیله دیگران مورد احترام قرار گرفتن،به دور از چشم و نگاه کنترل کننده دیگران و رها از تجسس آنان زیستن و آزادی و استقلال در تعیین حق سرنوشت خویش از جمله تعاریفی است که برای حریم خصوصی مطرح شده است( گایدو،1998)در تعریف دیگری. حریم خصوصی شامل آن دسته از تصمیم گیریهای فردی است که اثری بر سایر  متغیرهای اجتماعی از خود بر جای نگذارد.اما همین گونه از تصمیمات چنان چه باعث تعرض به آزادی، اختیار و حق انتخاب بقیه افراد جامعه شود از تعریف حریم خصوصی بیرون خواهد رفت. برخی دیگر در تعریف آن گفته اند حریم خصوصی اطلاعات شخصی هر فرد است که او مایل نیست دیگری از آن مطلع شود. به عبارت دیگر به امری حریم خصوصی می گویند که فرد بتواند دسترسی به آن را در کنترل خود داشته باشد( صادقی،1389 به نقل از منتظر قایم،1388). نیل(1998) حریم خصوصی را ناظر به حقوقی می داند که با منافع اشخاص نسبت به اموال مرتبط است. حریم خصوصی  محدوده ای از زندگی شخصی است که به وسیله قانون و عرف تعیین شده و ارتباط با عموم ندارد به گونه ای که دخالت در آن موجب جریحه دار شدن احساسات شخصی و تحقیر افراد می گردد ( رحمدل،1384). همان گونه که برداشت می شود برای مفهوم حریم خصوصی تعاریف مختلفی ذکر شده است. تعدد و تکثر این تعاریف را می توان ناشی از نگاههای متفاوت به این مفهوم دانست. به علاوه حریم خصوصی مقوله ای است که با فرهنگ،اقتصاد و سیاست جوامع عجین شده و بنابراین امری نسبی بوده و از کشوری به کشور دیگر متفاوت است. معهذا در تعریف حریم خصوصی توجه به دو نکته الزامی است:

اول این که در حریم خصوصی افراد حق دارند شخصاً برای خود تصمیم بگیرند و حریم خصوصی چیزی متعلق به شخصیت انسان است و دیگران در این مورد حقی ندارند. دوم این که در حریم خصوصی اصل بر آن است که کسی حق مداخله ندارد و دخالت دیگران در آن حریم نیازمند مجوز است .بنابراین  عمل، رفتار یا گفتاری که اثرات آن از محدوده خود فرد فراتر رفته  و شامل سایرین شود ، یقینا از حوزه مسائل شخصی خارج خواهد بود. در این صورت اگر آن اثرات و نتائج بر خلاف موازین شرعی و یا عرف جامعه باشد دراین صورت عکس العمل در مقابل آن دخالت در امور شخصی نخواهد بود. در این حالت گفته می شود صلاح گروهی از حریم خصوصی اهمیت بیشتری دارد.(بهرامی،1388)برای حریم خصوصی سه قلمرو در نظر گرفته شده است: حریم خصوصی مربوط به اموال ،مسکن،تمامیت جسمانی و معنوی،حریم خصوصی مربوط به اطلاعات و حریم خصوصی مربوط به ارتباطات.(سراج،1386 به نقل از منصور نژاد1390)حریم خصوصی اموال و اماکن(Territorial privacy) مربوط به حق اولیه افراد در مصون ماندن از تعرض و تجاوز دیگران به منازل و اماکن محصور به ایشان است.حریم جسمانی(Bodily privacy) حق افراد در مورد مصون ماندن از تعرض جسمانی و روانی و خصوصیات محرمانه بدنی است.حریم خصوصی در کار(Job privacy) اسرار شغلی و تجاری فرد را در بر می گیرد.حریم اطلاعاتی(Information privacy) شامل حق افراد در جلوگیر ی از پردازش و انتشار داده های شخصی به جز در موارد مصرح قانونی است.حریم ارتباطی(Communication privacy) نیز مربوط به امنیت  ومخفی ماندن اشکال و صور مراسلاتی و مخابراتی اشخاص است.

حریم خصوصی در کتاب و سنت

حقوق خصوصی  و از جمله حریم خصوصی به عنوان یکی از انواع حقوق فردی با سیاست و فرهنگ هر کشوری عجین می باشد. از آنجا که در جوامع مذهبی سیاست و دین با یگدیگر تلازم دارند این مقوله نیز از این قائده مستثنی نیست . به علاوه تعالیم عالیه اسلام همواره بر جمعی بودن زندگی بشری و ارج نهادن بر حقوق فردی و اجتماعی انسانها تاکید ورزیده رعایت آنها را بر سیاستمداران و کارگزاران جامعه وانهاده است. در آیات بسیاری از قران کریم بر مصادیق حریم خصوصی تاکید شده و رعایت آن فرض شمرده شده است. در ادامه بحث به برخی از آیات مرتبط با حریم خصوصی اشاره می گردد:

در آیه 12 سوره حجرات آمده است"ای اهل ایمان از پندارها در حق یکدیگر اجتناب کنید که برخی از ظن ها و پندارها معصیت  است هرگز از حال درونی هم تجسس نکنید و یکدیگر را غیبت ننمایید"تاکید بر پرهیز از تجسس در حریم خصوصی دیگران و اموری که افراد تمایل دارند آن را از دیگران پوشیده نگه دارند از جمله موارد مورد تاکید در این آیه است. از آین آیه و آیات مشابه استنباط می شود که معابرورود مسلمانان به حریم خصوصی و شخصی دیگران بسیار محدودتر از آن چیزی است که در گفتمانهای بشری تحت عنوان قانون بدان پرداخته شده است زیرا قران کریم نقض کننده این امور را از دایره مسلمان خارج می داند و برای آنان عقوبت اخروی در نظر می گیرد

در آیات 27 و 28 سوره نور نیز آمده است: "ای اهل ایمان هرگز به هیچ خانه ای مگر خانه خودتان و خانه ای که با صاحبش انس و الفت دارید بدون اجازه و رخصت وارد نشوید و چون داخل شدید سلام کنید"آیه فوق بر حریم مسکن و مکانی اشخاص تاکید کرده ضمن آن که عبارت انس و الفت به اجازه توام با تحییت ، لطف ، آشنایی و صداقت تاکید دارد.

در آیات 30و 31 سوره نور نیز آمده است:"رسول ما مردان مومن را بگو چشم از ناروا بپوشند و زنان را نیز بگو چشم از نگاه ناروا بپوشانند. این آیه نیز معرف حریم خصوصی جسمانی افراد است که با نگاهی تیز بینانه نگاه ناروا را جایز ندانسته و آن را جزء حریم خصوصی افراد بر شمرده است. از این آیه رعایت حریم خصوصی افراد در محیط کار و بین همکاران زن و مرد نیز مستفاد می گردد.

آیه 19 سوره نور نیز بیان می دارد"آنان که دوست دارنددر میان اهل ایمان منکری را اشاعه دهند در دنیا و اخرت عذابی درناک خواهند داشت و خدا می داند و شما نمی دانید"آیه فوق در تکمیل آیاتی آمده است که تجسس در امور دیگران را نهی نموده است  همان گونه که قبلا نیز بیان شد افراد اموری دارند که شخصی بوده و مایل نیستند دیگران از آن اطلاع یابند در آیاتی از قران بر عدم تجسس در امور دیگران تاکید شده است. این آیه بیان می دارد نه تنها تجسس در امرو دیگران حرام بوده بلکه  نشر اطلاعات خصوصی  و اشاعه عیوب افراد نیزمورد نکوهش شدید خداوند است.

علاوه بر آیات قران کریم سنت پیامبر(ص) و ائمه (ع) نشان دیگری از توجه به حریم خصوصی است. چنان چه امام علی (ع )در خطبه 53 به مالک اشتر می فرمایند"رفتار کارگزاران را بررسی کن و جاسوسانی وفا پیشه بر آنان بگمار ....... از رعیت آنان را که عیب جوترند از خود دور کن زیرا مردم عیوبی دارند که رهبر امت در پنهان نگه داشتن آن سزاوارتر است. پس مبادا آن چه بر توپنهان است اشکار گردانی ...... پس چندان که می توانی زشتی ها را بپوشان" در این خطبه بر این نکته تاکید شده است که انجام امور جامعه و اطلاع از درستی و صحت اعمال اگر چه نیاز به جاسوسی دارد اما در عین حال ورود به حریم خصوصی افراد در هر حالت نهی شده و عیب جویی از دیگران مطرود می باشد و این همان است که در حفظ حریم خصوصی بدان پرداخته شد.

در خطبه 140 امام(ع) می فرمایند :جرات بر عیب جویی از مردم خود گناه بزرگتری است ای بنده خدا درگفتن عیب کسی شتاب مکن شاید خدایش او را بخشیده باشد. این خطبه نیز بر رعایت حریم خصوصی جسمانی و روانی افراد تاکید دارد.

رابطه حریم خصوصی و امر به معروف و نهی از منکر

همان گونه که مطرح شد با به وجود آمدن جامعه مدنی مساله حقوق فردی و خصوصی افراد از جایگاه ویژه ای برخوردار گردید.  به علاوه جامعه مدنی و زندگی شهری مساله دیگری را تجربه نمود که تا قبل از آن از از چنان اهمیتی برخوردار نبود. توسعه شهری لزوم برخورداری از  امکانات و حقوق فردی را رونق بخشید و به تبع آن انواع ناهنجاریها نیز رشد و گسترش یافت. زندگی جمعی نیازمند التزام به رفتارهایی است که از نظر جمع،عرف و شرع مورد پذیرش بوده و جامعه مدنی را به مخاطره نیفکند. این در حالی است که با گسترش روز افزون جوامع رفتارهایی نیز دیده می شود که با عرف یا شرع همخوانی ندارد. این جاست که هر نظام سیاسی راه کاری را برگزیده و مطابق با آن جامعه را از انحراف دور می دارد.در مبانی فقهی اسلامی راه کار اطلاح جامعه و جلوگیری از انحراف امر به معروف و نهی از منکر بیان شده است  این در حالی است که از نظر مبانی اسلامی رعایت حریم خصوصی افراد لازم بوده و تجسس در آن به هر شکلی قابل دفاع نمی باشد. در این صورت سوالی که مطرح می شود آن است که جمع حفظ حریم خصوصی و ادای این دو فریضه چگونه قابل تبیین خواهد بود؟قبل از بیان این رابطه باید به طور خلاصه مفاهیم این دو فریضه را مورد بررسی قرار داد.

کلمه حسبه کلمه ای است که در گذشته به مفهوم امر به معروف به کار رفته است. حسبه در لغت به معنای شمردن و دفن کردن و اجر و ثواب آمده است.(فواد افرام البستانی،1378) درگذشته اصل امر به معروف به عنوان امور «حسبه» از سوي حكومت ها اجرا مي شده و تشكيلات «حسبه» متولي آن در بوده است معروف در لغت از ماده عرف است و عرف نیز به مفهوم نیکویی، شناختگی بخشش عادت خوب  و آن چه میان مردم معمول و متداول است می باشد. ( معین،1361) در تعریف دیگر ی معروف  به هر کاری اطلاق می شود که از نظر عقل و شرع پسندیده باشد به عبارت دیگر هر مساله ای که از نظر عقل و شریعت مطلوب باشد و خوب بودنش از راه عقل یا شرع شناخته شود معروف نام دارد.(ر اغب،1370)  در مقابل کلمه منکر از ماده نکر است. منکر به مفهوم مطلبی است که شناخته شده نیست و به هر کار زشت و پلیدی اطلاق منکر می شود.  به بیان دیگر هر عملی اعم از اعمال عبادی،اخلاقی،سیاسی،روحی ،روانی فرهنگی،اعتقادی،اقتصادی،اداری و ... که عقل و شرع آن را نپسندد مشمول منکر می گردد(بهشتی،1380)طباطبایی 1383 نیز منکر را هر آن چیزی می داند که مردم جامعه آن را نپسندند و در جامعه متروک باشد.مصادیق معروفات و منکرات شامل معروفات و منکرات اعتقادی، عبادی، اخلاقی ، اجتماعی،فرهنگی ، اقتصادی،سیاسی،نظامی،بهداشتی درمانی اداری  وخانوادگی است(سعیدی مهر 1376،اکبری 1376،)  در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران در اصل هشتم به اين فريضه مهم پرداخته شده  و به این فریضه صبغه قانوني داده شده است.در این اين اصل آورده شده است: در جمهوري اسلامي ايران دعوت به خير، امربه معروف و نهي از منكر وظيفه اي همگاني و متقابل مطرح شده و به عنوان وظیفه ای تلقی گردیده که  دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت دارا هستند. شرايط و حدود و كيفيت این امر را قانون معين مي كند بر پايه اين اصل، وظيفه امر به معروف و نهي از منكر در ٣ بخش ترسيم شده است: ١ - مردم نسبت به يكديگر ٢ - دولت نسبت به مردم ٣ - مردم نسبت به دولت. اما شايد آن چه در عمل بيشتر تحقق يافته، نهي از منكر دولت نسبت به مردم است. البته نهي از منكر مردم نسبت به دولت هم كم و بيش در قالب نقدهاي رسانه اي و مانند آن صورت گرفته است. اما ترسيم و طراحي هندسه دقيق قالب هاي اجرايي اين سه بخش، نيازمند مطالعاتي است كه به نظر مي رسد تاكنون انجام نشده است. (صادقی،1389)

 امر به معروف و نهی ازمنکر در قران و سنت

در قران کریم و سنت پیامبر اکرم و ائمه معصومین( ع) در باره این دو فریضه  مصادیقی  مطرح شده که به ذکر تعدادی از آنها می پردازیم:

 در روايات هم تعبيرها و توصيفات كم نظيري از امر به معروف و نهي از منكر شده است .امام علي(ع) مي فرمايند: تمام كارهاي خوب و جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهي از منكر مانند آب دهاني در ميان دريا است (نهج البلاغه حكمت ٣٨) و در جايي ديگر فرموده اند:كسي كه امر به معروف كند، به مومنان نيرو بخشيده است و كسي كه نهي از منكر كند، بيني كافران را به خاك ماليده است. در روايتي ديگر امام تارك نهي از منكر را چون مرده اي بين زندگان توصيف كرده است كه هيچ خير و بركتي به ديگران نمي رساند.. امام باقر(ع) هم در روايتي از امر به معروف به عنوان «واجب بزرگ» ياد كرده و آن را راه انبيا و روش صالحان شمرده اند. امام در اين روايت، دليل عظمت امربه معروف را بازگو مي كنند و مي فرمايند: به وسيله اين اصل ساير دستورها و واجبات زنده، راه ها امن، كسب ها حلال و مظالم به صاحبان اصلي بازگردانده مي شود. زمين آباد و از دشمنان انتقام گرفته مي شود و كارها رو به راه مي شود.(نهج البلاغه،ترجمه شهیدی)

اکنون به سوالی که قبلا مطرح گردید باز می گردیم.  سوالی که مطرح شد آن بود که قران و سنت هر دو هم بر امر به معروف و نهی از منکر  به عنوان فریضه تاکید دارند و هم حریم خصوصی افراد را محترم شمرده و تعرض به آن را جایز نمی دانند این در حالی است که ظاهرا برخی از مصادیق امر به معروف و نهی از منکر حریم خصوصی را تحت الشعاع خود قرار می دهد. این پارادوکس چگونه قابل حل خواهد بود؟ در پاسخ باید گفت رابطه بین امر به معروف و نهی از منکر و حریم خصوصی رابطه ای چند گانه است  امر به معروف یا نهی ازمنکر دخالت در حریم خصوصی افراد نبوده رواج این نگاه نادرست به معنای از بین بردن و یا قرار دادن مانع در ایجاد فضای  امن عمومی  است. ذکر این نکته ضروری است که تعالیم عالیه اسلام دخالت در حریم خصوصی افراد را منکر دانسته و افراد و گروهها را از هر گونه عملی که منجر به خدشه دار شدن حریم خصوصی  اعضای جامعه  شود به شدت نهی کرده است تا بدان جا که آبروی و شخصیت انسان ها را مانند خون آنان محترم شمرده است..عدم تجسس در امور شخصی افراد ( سوره حجرات) و یا عدم ورود به منازل شخصی افراد بدون  کسب اجازه( سوره نور) از مظاهر حریم خصوصی دانسته شده و شکستن آن به شدت نفی گردیده است.(صادقی،1389) از طرف دیگر دیدگاه دولت اسلامی در مساله حریم خصوصی مانند دیدگاههای چهار نظام سیاسی متاثر از اندیشه های توتالیتری ،اوتالیتری ،لیبرالی و آنارشیستی نیست. نظامهای توتالیتری ورود به حریم خصوصی افراد را به دلایل مختلف مجاز می دانند. نظام انارشی نفی دخالت دولت را پذیراست. دو نظام اوتالیتری و لیبرالی نیز قایل به عدم ورود به حریم خصوصی افراد هستند. شبیه ساختن نظام اسلامی به نظامهای لبیرال و اوتالیتری بی معناست زیرا مبانی اعتقادی اخلاقی و حقوقی اسلام بسیار متفاوت از این دو نظام بوده به علاوه اسلام نه تنها عدم ورود به حریم شهروندان را به عنوان یک اصل مسلم می پذیرد و آن را از لحاظ حقوقی جایز نمی داند به علاوه از جهت معنوی و اعتقادی نیز چنین عملی را شایسته نمی داند( منصور نژاد.....)با بررسی آیات قران ، سنت و احادیث رسیده  از امامان و پیامبران الزام امر به معروف و نهی از منکر به عنوان راه کاری برای حفظ مصلحت و منافع جمعی و جلوگیری از انحراف جامعه از انواع مخاطرات  مورد تاکید قرار گرفته است.  بنابراین ورود به حریم خصوصی افراد در هر قالب و با هردلیلی منتفی می باشد مگر آن که اعمال فردی مصلحت عمومی جامعه را با چالش مواجه ساخته و در دین و سنت انحراف پدید آورد. البته در این اصل کلی نیز یک نکته بسیار حائز اهمیت است و آن این که انجام این فریضه مستلزم رعایت نکاتی است که تاثیر پذیری این فریضه را تضمین نموده و از ایجاد هر نوع انحراف و کجروی در آن جلو گیری می نماید. برخی از این نکات عبارتند از:

الف- آماده سازی

انجام هر فعالیت تربیتی مستلزم ایجاد آمادگی درموضوع تربیت است. انجام امر به معروف و نهپی از منکر نیز به عنوان یک عمل تربیتی از این قائده مستثنی نیست. برای تاثیر پذیری این اصل لازم است ابتدا زمینه سازیهای لازم صورت گرفته وسپس اقدام لازم صورت گیرد.   

ب- تلقین

یکی از روشهای تربیتی موثر در راستای آموزش رفتارهای صحیح و پرهیز از رفتارهای نادرست روش تلقین می باشد. با استفاده از این روش شخص خاطی  به خود می قبولاند که توانایی ترک منکر و انجام معروف را دارا بوده و به عنوان موجودی مختار و دارای اراده توانایی غلبه بر رفتار و کردار خود را داراست.

ج- استفاده از مظاهر زیبا شناختی

نقش هنر در دعوت افراد به فساد وانحراف ، و معروف و نیکی بر كسی پوشیده نیست . ، فصاحت ،بلاغت بهره گیری از اهرمهای زیبا شناسی، نزاکت و ادب در برخورد،رعایت پاکیزگی و نظافت و... از جمله روشهای جذب مخاطب می باشد.

د- منصف بودن

در برخورد با مظاهر انحراف و ناراستی بر خورد منصفانه از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بیان نکات مثبت دیگران قبل از پرداختن به نکات ضعف آنان و در نظر گرفتن شخصیت افراد به عنوان یک کل سازمان یافته نه موجودی تک بعدی  ومنحصرا خوب یا بد از نکات کلیدی در اثر گذاری فرایند تربیت است.

ه- امید بخشی

تلقین وجود راه بازگشت برای افراد خاطی و یاد آوری یاس و ناامیدی به عنوان گناهی بزرگ زمینه بازگشت به سمت نیکها و پرهیز از زشتی ها را هموار کرده و عمل تربیتی را با موفقیت روبرو می سازد. در اغلب موارد افراد به علت ترک نیکیها و انجام رفتارای انحرافی  راه بازگشت را به روی خود بسته می بینند و امید خودر ا از دست می دهند.

و- چشم پوشی

غفلت آگاهانه و چشم پوشی از برخی از مظاهر رفتار های نادرست دیگران ویسله ای است که افراد را متوجه اشتباهات خود کرده و به عنوان یک شیوه تربیتی موثر واقع می شود.

ز- توجه به ظرفیت وجودی افراد

افراد گوناگون از ظرفیتها،استعدادها و پتانسیلهای گوناگون و متفاوتی برخوردارند . در برخورد با افراد مختلف در نظر گرفتن ظرف وجودی آنان و اقدام متناسب با آن اهمیتی ویژه دارد.

ح- کنایه گویی

در جریان تعلیم و تربیت افراد گاهی مخاطب قرار دادن دیگران به جای فرد خاطی راه کار موثرتری است. برای نمونه  خداوند در آیاه ای از قران پیامبر را خطاب قرار داده می فرماید: اگر پدر و مادرت نزد تو به پیری رسند تو با آنان درشتی نکن. این در حالی است که  پیامبر در کودکی پدر و مادر خودر ار از دست داده بود. طرف خطاب در این آیه مردمان عصر پیامبر می باشند.

ط- عاطفه محوری

بر خورد از روی عطوفت و مهربانی دلها را نرم نموده و اثر کرارکردهای تربیتی را دو چندان می نماید. در بسیاری از ایات قران خداوند از این شیوه تربیتی استفاده نموده قبل از آن که انسان را به واسطه کارهای ناصواب مورد نکوهش قرار دهد نعمتهای خود را برای وی بر شمرده و عشق و محبت خویش را به وی ابراز داشته است.

ی- عمل مخفیانه

تذکر و موعظه مخفیانه شخصیت انسانی افراد را حفظ نموده و قداست اجتماعی  آنان را از تعرض مصون می دارد.

ک - نمایاندن الگوها

شناساندن شخصیتهای برتر ،الگوهای موفق اجتماعی وچهره های موفق و ماندگار از جمله روشهای دیگر سوق دادن افراد به سمت نیکیها و پرهیز از کژیهاست.

ل-تدریجی بودن

عمل تربتی رایندی مداوم و تدریجی است. همچنان که تکامل انسان از مراحل متعددی تشکیل یافته و رسیدن به هر مرحله مستلزم طی مراحل قبلی و به صورت تدریجی است ملکه نمودن صفات برتر انسانی و پرهیز از ناراستی نیز به صورت تدریجی صورت گرفته و ناگهانی رخ نمی دهد.

م- تکرار و تمرین

مانند هر عمل تربتی دیگر گرایش به سمت نیکی و پرهیز از منکر و زشتی نیازمند تکرار و تمرین و ممارست جدی است. چنان چه بدن انسان مکررا به غذا نیازمند است و این نیاز دفعی و آنی نیست روح انسان نیز به طور مداوم به تغذیه از طریق رفتار های مناسب و پرهیز از امور ناروا نیازمند است.

ن- مماشات ومدارا 

در جریان تربیت مدارا با موضوع تربیت یا نفس ناطقه از عوامل اصلی اثر گذاری عمل تربیتی محسوب می شود.

     گ- حكمت ، موعظه ،جدال نیكو

    قرآن كریم به پیامبر اکرم در آیه 125 سوره نحل می فرماید: « از طریق حكمت و منطق یا موعظه ونصیحت ویا جدال نیكو مردم را به راه خدا دعوت كن!

منظور از موعظه حسنه ، موعظه ای است كه بر اساس محبت و با بیان نیكو باشد و در زمان و مكان مناسب با شیو ه های صحیح انجام شود. ومراد از مجادله نیكو استدلال با پیش فرض های طرف مقابل است که به دور از تهمت و اهانت و همراه با حسن خلق انجام می گیرد.

س- پرهز از تجسس و سوء ظن

عمل تربیتی باید بی طرفانه و به دور از هر گونه سوء ظن ، شک  و تجسس در حریم شخصی دیگران صورت پذیرد.

   ش- احترام به ارزشهای دیگران

    قرآن كریم  به تورات وانجیل وانبیای گذشته احترام  گذاشته و مراكز عبادت سایر ادیان را محترم شمرده حتی برای حفظ آن  دفاع را لازم می داند. ارزشهای محوری بر هریک از افراد بشر محترم بوده و تقدیس آن از اهمیت ویژه بر خوردار است.(اقتباس از صادقی،1389)

شکل زیر رابطه امر به معروف ،نهی از منکر و حریم خصوصی را نشان می دهد:

امر به معروف وظیفه ای عمومی یا انحصاری

هر چند در مبانی  فقهی امر به معروف و نهي از منكر، به عنوان تكليفي همگاني مطرح شده كه در صورت انجام آن از سوي برخي افراد، از ديگران ساقط مي شود و قانون اساسي نيز آن را وظيفه اي همگاني تلقي كرده است، اما با توجه به شرايطي كه در وجوب امر به معروف و نهي از منكر بيان شده، مي توان سهم عمده اين تكليف را متوجه فرهيختگان دانست. چنان كه در تاريخ تشيع اين متكلمان و فقهاي اسلامي بوده اند كه به عنوان مرزبان باورها و اعتقادات مردم، با افكار بدعت آميز و انحرافي مبارزه و آنان را به معروف دعوت مي كردند. و زماني هم كه مي توانستند، با اعمال قدرت، با منكرات مبارزه و حدود الهي را اجرا مي كردند. علاوه بر اين، از راه زهد و تقوا و زندگي مومنانه خود سبب هدايت و ارشاد مردم به خير و خوبي ها مي شدند. زيرا ايشان بودند كه شناخت دقيقي از معروف و منكرها داشتند و نحوه اجراي آن را به خوبي مي دانستند. البته اين سخن به معناي آن نيست كه عامه مردم مسئوليتي ندارند زيرا بسياري از واجبات و محرمات شرعي ضروري و براي همگان واضح است و معروف و منكر عقلي نيز نزد صاحبان عقل آشكار است.در حقيقت اين اصل تمام جامعه را به منزله قوه مجريه قرار داده كه حق دارند بر اعمال ديگران نظارت كنند بدون آن كه به وادي تجسس و يا حريم خصوصي آنان وارد شوند.(طباطبایی،1383)

نتیجه گیری:

امر به معروف و نهی از منکر  از فروع دین مبین اسلام است و با دارا بودن شرایطی برای انسانها واجب می شود. هر انجام این مهم فریضه به طور گسترده و با توجه به شرائط خاص فرهنگی کشور ، مستلزم کار تشکیلاتی و ساز و کارهای قانونی است اما پر واضح است که بحث امر به معروف و نهی از منکر ، فراتر از قانون بوده و اساسا از مقوله فرهنگ و امور فرهنگی می باشد.لذا برنامه ریزی فرهنگی،مهندسی فرهنگی ومدیرت فرهنگی در راستای توسعه این دو فریضه یک الزام زیر بنایی است.  عواملی مانند نگاهی صرفا تشکیلاتی و قانون مدار به مساله ، نبود برنامه ای مشخص در عملی کردن قوانین تصویب شده در این زمینه ، نگاه سلیقه ای و دور از کارشناسی ، فقدان حمایت های عملی و جدی از مجریان این فریضه  نا آگاهی اقشار جامعه از شیوه ها و روشهای صحیح اجرای این دو فریضه،بی کفایتی برخی از مجریان و دست اندرکاران ،ناکارآمدی نظام آموزشی به عنوان سازمان متولی فرهنگ ،ناکارآمدی رسانه های گوناگون به عنوان وسایل ارتباط جمعی با قشر عظیم مخاطب و.....  انجام این وظیفه را با جالشهای عدیده ای ومواجه ساخته و در این راستا حقوق و حریم خصوصی شهروندان را با تهدید جدی مواجه نموده است. بهره گیری از تعالیم انسان ساز اسلام و سنت و سیره پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) در این زمینه راه گشا خواهد بود.

 منابع:

قران مجید

نهج البلاغه

اسلامی،س.1375 امر به معروف و نهی از منکر،انتشارات خرم،چاپ دوم

آقا بخشی،ع.1383،فرهنگ علوم سیاسی، تهران،نشر چاپار

آقایی،ب. 1378فرهنگ حقوقی بهمن،انتشارات گنجینه دانش

اکبری،م(1376) تحلیلی نو عملی از امر به معروف و نهی از منکر در عصر حاضر پیام عترت قم چاپ ششم

بهرامی،غ.1388.حریم خصوصی،انتشارات انتظار،چاپ اول

بهشتی،س.1380.بایدها و نبایدها،انتشارات بقعه،تهران،چاپ هقتم

حسینی نجاتی، س م(1380).جامعه مدرن، شهروندی و مشارکت .فصلنامه پژوهشی تحلیلی و آموزشی مدیریت شهری

پیرهادی،ع.1385.حقوق شهروندی،انتشارات سروش ملل،تهران،چاپ اول

راغب اصفهانی ،(1370) المفردات فی غریب القران  انتشارات مکتب مرتضویه، چاپ تهران

رحمدل،م،1384.حق انسان بر حریم خصوصی.مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی،شماره 70

رضایی پور،ا.1385. حقوق شهروندی،انتشاات آریان.تهران،چاپ اول

رهدار پور،ح.چنگایی،ف و رضایی منفرد ،ی(1390).نقش دادستان در حفظ و احیای حقوق شهروندی از طریث پیشگیری از جرم. مجموعه مقالات حقوق شهروندی، حوزه معاونت پژوهش و فن آوری دانشگاه آزاد اسلامی واحد الیگودرز

ساکت،م ح.1365.نهاد دادرسی در اسلام،مشهد انتشارات آستان قدس رضوی

سعیدی مهر ،م(1387) معارف اسلامی دفتر نشر معارف چاپ قم نوبت نود و هشتم

شهبا،م ج و قلی خانی، ج(1390).مروری بر علایق نظری مرتبط با شهروندی.مجموعه مقالات حقوق شهروندی، حوزه معاونت پژوهش و فن آوری دانشگاه آزاد اسلامی واحد الیگودرز

صادقی،ف.1389.امر به معروف و نهی از منکر و حقوق شهروندی و حریم خصوصی شهروندان.پایان نامه کارشناسی ارشد رشته فقه و مبانی و حقوق اسلامی.دانشگاه ازاد اسلامی واحد نجف آباد

طباطبایی،س.1383 تفسیر مجمع البیان ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی،دفتر انتشارات اسلامی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

البستانی،ف (1378)منجد الطلاب محمد بندر ریگی انتشارات حر قم نوبت اول

قاسمی گودرزی،م (1390) چرا حقوق شهروندی؟ مجموعه مقالات حقوق شهروندی، حوزه معاونت پژوهش و فن آوری دانشگاه آزاد اسلامی واحد الیگودرز

مدانلو،ی.(1387)تعیین مولفه ها ی آموزش شهروندی در دوره راهنمایی تحصیلی جهت ارایه یک چارچوب نظری مناسب.فصلنامه رهبری و مدیریت آموزشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار.سال دوم شماره اول

معین،م (1361)فرهنگ لغت ،انتشارات امیر کبیر چاپ تهران نوبت دوازهم

منصور نژاد،م.(1390) نظام اسلامی و حریم خصوصی شهروندان . مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی