نویسنده : محمد سبحانی نیا
یکی از مباحثی که ارتباطی مستقیم با زندگی انسان دارد، مسئولیت پذیری است، زیرا بخشی از هویت آدمی، در قلمرو مسئولیت ها و تکالیف فردی وی شکل می گیرد. مسئولیت در سه جلوه رخ می نماید: مسئولیت فردی، مسئولیت اجتماعی و مسئولیت الهی که در قبال خود، خلق و خدا معنا پیدا می کند. با ایفای نقش انسان در این سه حوزه، و عبور خط سیر زندگی آدمی از این مراحل، موفقیت و کام یابی و خود شکوفایی نصیب وی خواهد شد.
هر چند این موضوع، با برخی مباحث فلسفی و کلامی و روان شناسی ارتباط پیدا می کند، لکن سعی ما بر آن است که این موضوع را تا آن جا که با زندگی انسان مرتبط می شود و با رویکردی اخلاقی، بررسی کنیم.
مسئولیت در لغت
مسئولیت، به معنای پاسخ گو بودن و مورد بازخواست قرار گرفتن است. ارباب لغت، مسئولیت را مرادف با موظّف بودن و یا متعهد بودن به انجام امری می دانند.(1) این واژه با واژه هایی مانند وظیفه، تکلیف، تعهد و حق، تلازم دارد، زیرا تا وظیفه ای بر دوش کسی نباشد، مسئولیتی در قبال انجام یا ترک آن نخواهد داشت و هرگاه سخن از حق به میان می آید، تکلیف و مسئولیتی هم در پی آن خواهد بود و با اثبات حق برای یک طرف، تکلیف و مسئولیتی متوجه طرف دیگر خواهد شد.
اهمیت مسئولیت پذیری
در قرآن مجید آیات فراوانی وجود دارد که اهمیت مسئولیت پذیری را برای انسان بیان کرده است؛ مثلاً قبول مسئولیت در قرآن به بار سنگین تشبیه شده است: «و لا تزر وازرة وزر اخری؛(2) هیچ گناه کاری، بار گناه دیگری را بر دوش نمی کشد.»
در این آیه، «وزر» به معنای سنگین است و در برخی از تفاسیر به معنای گناه و مسئولیت نیز آمده است؛ یعنی در روز رستاخیز هر کس مسئول پاسخ گویی به اعمال خویش است.(3)
ابعاد این پاسخ گویی به قدری وسیع است که حتی اعضا و جوارح انسان را نیز در بر می گیرد. خداوند می فرماید: «و لا تقف مالیس لک به علم ان السمع و البصر و الفؤاد کل اولئک کان عنه مسئولاً؛(4) از آن چه نمی دانی پیروی نکن، چرا که گوش و چشم و دل، همه مسئول اند.»